Στον χώρο του οικήματος του μοναστηριού εισέρχεται κανείς από χαμηλή πόρτα ακριβώς απέναντι από την πόρτα της Λότζιας που λεγόταν παλιότερα « πόρτα τουΤροχού», επειδή εκυλίετο πάνω σε τροχό λόγω του μεγάλου βάρους της και έκλεινε ερμητικά για να μην είναι εύκολη η παραβίασή της. Ακριβώς πάνω από την πόρτα, αλλά υψηλότερα, υπήρχε άνοιγμα το οποίο είχε κλειστεί μεταγενέστερα και το οποίο υπάρχει σε όλες σχεδόν τις φρουριακές μονές και είναι γνωστό με το όνομα φονιάς ή ζεματίστρα γιατί από αυτό οι αμυνόμενοι μοναχοί έρριπταν πέτρες ή καυτό νερό ή ζεματιστό λάδι εναντίον αυτών που πολιορκούσαν το μοναστήρι και προσπαθούσαν να παραβιάσουν την πόρτα.

Μετά το άνοιγμα της πόρτας του Τροχού αφού περάσεις ένα στενό καμαρωτό διάδρομο μια άλλη πόρτα σε βγάζει στην μικρή αυλή του κυρίως μοναστηριού. Εσωτερικά πάνω από την δεύτερη αυτή πόρτα υπάρχει εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα με παράσταση ανάγλυφου σταυρού που τον στηρίζουν δελφίνια.

Στην μικρή αυλή που εισερχόμεθα δεξιά υπάρχει πηγάδι με καλό νερό από το οποίο υδρεύεται το μοναστήρι και που η διάνοιξή του πρέπει να έγινε από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης της Μονής. Ακριβώς απέναντι υπάρχει ο μικρός ναός, δίκλιτος και διμάρτυρος, στον οποίο είναι καταφανής η επίδρασις της δυτικής αρχιτεκτονικής. Το βόρειο κλίτος είναι αφιερωμένο στην γέννηση της Θεοτόκου και το νότιο, το οποίο είναι νεώτερη προσθήκη από την διαμόρφωση διπλανού μεκρόστενου χώρου με καμαρωτή στέγη, στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο και γιορτάζει στις 26 Σεπτεμβρίου.

Αριστερά επάνω από την είσοδο- εξωτερικά- είναι εντοιχισμένες 4 πλάκες από τις οποίες οι 3 είναι ανεπίγραφες και η άλλη παρουσιάζει ανάγλυφη την παράσταση της Παρθένου Μαρίας να κρατά το βρέφος- Χριστό και γύρω της η επιγραφή ΚΥΡΑ Η ΑΚΡΩΤΗΡΙΑΝΗ και πιο κάτω ΜΡ-ΘΟ.

Αναμφισβήτητα το ανάγλυφο έχει δυτική επίδραση.

Οι άλλες επιγραφές έχουν σχέση με τον ιδρυτή της μονής τον ονομαστό Γαβριήλ Παντόγαλο πλην της τρίτης που πρόκειται για την περίφημη « Διαιτησία των Μαγνήτων». Η μία από τις δυο, που έχει σχέση με την Μονή, γράφει τα ακόλουθα με κεφαλαία χαρακτά γράμματα

Ο της Μονής προστάτης

Ούρεος αιπυτάτοιο, κόρη, λάν δίχα χειρών

Τμηθεντ, αφράστως δεξάμνη συ μόνη

Ιλαθ αποχομένοις ικέταις σοις ηδέ παρούσι

Νυν τε και εσσομένοις αζομένοις σε όλως

Ταύταν εκ κραδίης αιτών χαριν ως πολύμοχθος

Παντόγαλος Γαβριήλ Παρθενική Μαρίη

Κι ου μόνος αυταρ άπαντες αολλέες άζυγες αγνή

Κύπτοντες κατά γης αντιβολούμε πάντες

Νυν δε τι ελπωρή μερόπων, Μαρίη Ερατεινή

Δέχνυο και ημών ψυχοσόους τε μόγους

Απόκρισις

Ευμενεστέρα πέλω και έσσομαι υμετέροις

Μόχθοις, ιον εμόν πάντοτε λισσομένη

Δηλαδή σε ελεύθερη μετάφραση

« Ο Προστάτης της Μονής (προς την Παναγία) ω κόρη, εσύ που δέχτηκε το λιθάρι που έπεσε από ψηλό βουνό με τρόπο ανεξήγητο χωρίς να κοπεί από ανθρώπινα χέρια (εννοεί τον Χριστό σύμφωνα με το όραμα Δανιήλ) γίνε σπλαχνική και στους δούλους σου και σ΄αυτούς που έφυγαν από τον κόσμο αυτό και σ΄αυτούς που θα γεννηθούν και που όλοι σε ευλαβούνται. Αυτή την χάρη σου την ζητώ Παρθένα μου από τα βάθη της καρδιάς μου εγώ ο Γαβριήλ Παντόγαλος που κόπιασα πολύ και μαζί με μένα και οι μοναχοί που ασκητεύουν μαζί μας. όλοι σου πέφτουμε στα γόνατα αγνή. Δέξου και τώρα Παναγιά μας, συ η ελπίδα των ανθρώπων τους μόχθους για την σωτηρία της ψυχής  των συνανθρώπων μας.

Απόκριση της Παναγίας

Θα είμαι πιο ευσπλαχνική και τώρα και πάντα στους κόπους σας παρακαλώντας χωρίς ανάπαυλα τον γυιο μου».

Εσωτερικά ο ναίσκος της Μονής έχει θαυμάσιες εικόνες που δίνουν επιβλητικότητα στην ευλαβική ατμόσφαιρα του με σημαντικότερη την θαυμάσια τέχνης εικόνα που ονομάζεται « Μέγας ει Κύριε» που έχει 61 παραστάσεις εμπνευσμένες από την ομώνυμη ευχή του Μεγάλου Αγιασμού των Θεοφανείων που σύνταξε ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Σοφρώνιος.

Στο κάτω μέρος της εικόνας αυτής υπάρχει η πιο κάτω επιγραφή με βυζαντινά γράμματα, αλλά με ανορθογραφίες « Ιωάννου πόνημα Κορνάρου εις τους 25 χρόνους της ηλικίας του δηα συνδρομής δε του Πανοσιωτάτου κυρου Παρθενίου Ιερομονάχου ηγουμένου το επίκλην Καφούρος εις τον Ε χρόνον της ηγουμενίας αυτού, αψο» δηλαδή το 1770.

Αριστερά υπάρχει άλλη επιγραφή «Δέησης του δούλου του Θεού Δημητρίου προσκυνητού, συμβήας και των τέκνων αυτού».

Εξ ίσου θαυμαστής τέχνης εικόνα είναι αυτή που παρουσίαζε τον Αγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και η οποία καθαρίστηκε το 1969 αποκαλύπτοντας στο κάτω μέρος την υπογραφή του ζωγράφου « Χείρ Φρ. Καβετρζά».

Άλλες σημαντινές εικόνες του παρεκκλησιού της μονής είναι

Α)Η εις Αδου Κάθοδος με επιγραφή ανακαινισμού από τον ιερομόναχο Ματθαίο Βατζάκη και ημερομηνία, ίσως κατασκευής, 1636.

Β)Η Παναγία  η Αμίαντος με επιγραφή ανακαινισμού από τον πιο πάνω μοναχό και χρονολογία 1795.

Γ) Η Παναγία βρεφοκρατούσα που έγινε επί ηγουμενίας Παρθενίου (Καφούρου)όπως γράφει επιγραφή στο κάτω μέρος δηλαδή στα 1770.

Δ) Χριστός ένθρονος με χρονολογία ανακαινισμού 1769 από τον ίδιο ηγούμενο.

Ε) Στις τρεις πλευρές παλιού προσκυνηταρίου με έγχρωμα φυτικά μοτίβα υπάρχουν επιγραφές που δείχνουν ότι έγινε η ζωγράφιση από τον ζωγράφο Σταματίου για τον ηγούμενο Παρθένιο Καφούρο το 1770 στις 2 του Οκτώβρη.

ΣΤ) Εξαίρετη είναι και η εικόνα του Παντοκράτορα αλλά χωρίς επιγραφή.

Ζ)Οι Τρεις Ιεράρχες – με επιγραφή ότι είναι δέηση του Γρηγορίου Ιερομονάρχου και της Ειρήνης χρονολογία 1769 που έγινε ο ανακαινισμός της – όπως γράφει- από τον ηγούμενο Παρθένιο Καφούρο»

Η) Στα βημόθυρα επίσης του κλίτους της Παναγίας εικονίζονται οι Πέτρος και Παύλος και κάτω η επιγραφή «Δέηση του δούλου του Θεού Παρθενίου Ιερομονάρχου και Ηγουμένου».

Από την παράθεση των πιο σημαντικών εικόνων του καθολικού φαίνεται πως ο ηγούμενος Παρθένιος Καφούρος υπήρξε ο πιο σπουδαίος ανακαινιστής, αλλά και δημιουργός του ζωγραφικού διακόσμου του μεταξύ των ετών 1765 και 1771.

Στο παρεκκλήσι  επίσης φυλάγονται με επισημότητα, αλλά και ευλάβεια λείψανα των Αγίων Χαραλάμπους, Δομητιανού, Τρύφωνος, Παντελεήμονος, Στεφάνου, Αβερκίου, Ιακώβου και της Οσίας Αναστασίας.

Αλλά η πιο σημαντική ίσως αποκάλυψη έγινε πρόσφατα στο εσωτερικό του παλαιότερου κλίτους όταν τα συνεργεία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας  αποκάλυψαν κάτω από τους νεώτερους σοβάδες την ύπαρξη θαυμασίων τοιχογραφιών που οι ειδικοί χρονολογούν το 14^ο και 15^ο αιώνα.

Αν και μεγάλο μέρος του διακόσμου αυτού έχει καταστραφεί, μπορεί ο επισκέπτης να θαυμάσει τις παραστάσεις της Προδοσίας του Ιούδα, του Νιπτήρα, την ευλογία των ιερέων στην Παναγία, τα Εισόδια, την γέννηση της Παναγίας, τον Μυστικό Δείπνο, την Μεταμόρφωση, την κλίμακα του Ιακώβ, τον Χριστό στον δρόμο για τον Γολγοθά, την Σταύρωση, την Αποκαθήλωση, την εις Άδου Κάθοδον, την παράσταση «Μη μου άπτου», την παραβολή των 10 Παρθένων.

Το ίδιο κλίτος στην βόρεια πλευρά του έχει μικρό δωμάτιο που χρησίμευε σαν γυναικωνίτης. Εξωτερικά του δωματίου αυτού στο βόρειο παράθυρο υπάρχει εντοιχισμένη πλάκα όπου με κακογραμμένα γράμματα διαβάζει κανείς τα καινούργια έργα και τις ανακαινίσεις στη μονή που έγιναν επί ηγουμενίας Μελετίου Μιχελιδάκη από το 1862-1870.

Στο ισόγειο της Μονής εκτός από το καθολικό υπάρχουν και άλλα δωμάτια που χρησιμεύουν σαν αποθήκες αλλά δεν είναι ξεκαθαρισμένη η πρώτη λειτουργικότητά τους. Επίσης υπάρχουν και κελλιά μοναχών.

Στο ισόγειο επίσης δημιουργήθηκαν και στεγάστηκαν τα δυο σημαντικά μουσεία της Μονής, το μουσείο εκκλησιαστικών κειμηλίων και η Συλλογή  χαρακτικών του 17^ου και 19^ου αιώνα.

Στο πρώτο, εκτίθενται οι σημαντικότερες εικόνες για ορισμένες από τις οποίες έγινε λόγος πιο πάνω, καθώς και πολύτιμα βιβλία, λειτουργικά σκεύη , ιερά άμφια. Από τις υπόλοιπες εικόνες θα πρέπει να γίνει ιδιαίτερη αναφορά σ΄αυτήν που ονομάζεται «Ρόδον το Αμάραντον » και υπογράφεται από τον ζωγράφο Σταματίου με χρονολογία 1771. Η σημασία της εικόνας δεν είναι μόνο για τη θαυμάσια παράσταση αλλά για την απεικόνιση στην κάτω αριστερή γωνιά της, σε μικρογραφία, της τότε αρχιτεκτονικής μορφής της Μονής με υπόμνημα των σπουδαιότερων μερών της το οποίο και σήμερα υπήρξε εξαιρετικό βοήθημα για την αποκατάσταση των κτιριακών φάσεων του μοναστηριού.

Στη Συλλογή των χαρακτικών, η οποία είναι σχεδόν στο σύνολό της προσφορά του Θεοχ. Μιχ. Προβατάκη, παρουσιάζονται αποτυπώσεις ξυλογραφιών, χαλκογραφιών και λιθογραφιών με θέματα τα οποία αποτελούν ένα μοναδικό σύνολο θρησκείας, τέχνης και παράδοσης, παρμένα κυρίως από τους εικονογραφικούς κύκλους του Αγίου Όρους, και των Ορθοδόξων προσκυνημάτων των Αγίων Τόπων. Μεταξύ αυτών, σε ιδιαίτερη προθήκη, εκτίθενται οι τόμοι τριών έντυπων εκδόσεων του ονομαστού λεξικού Σούδα (βυζαντινό λεξικό ονομάτων και πραγμάτων), της πρώτης του 1499, της επανέκδοσης της δεύτερης (1515) του 1544 και της τρίτομης, δίγλωσσης του 1705.

Μια λίθινη σκάλα οδηγεί στον πρώτο όροφο όπου σήμερα υπάρχει το ηγουμενείο, κελλιά μοναχών, το μαγειρείο, οι τραπεζαρίες τουυπηρετικού προσωπικού και η μεγάλη τραπεζαρία όπου συνέτρωγαν οι μοναχοί τις εορτές και τις Κυριακές.

Δίπλα στο ηγουμενείο στο εξωτερικό παράθυρό του υπάρχει η επιγραφή με κεφαλαία γράμματα ΑΛΗΘΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Η ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΜΕΛΕΤΗ, ενώ πιο πέρα κάτω από το καμπαναριό βρίσκεται η εντοιχισμένη επιγραφή με την ορθογραφία του κειμένου

Οικοδομήθησαν η π’

Αρούσες στω

Αις εν μη

Νη Μαρτίω 29

Χ Τιμόθεος Ηγούμενος

Από τον δεύτερο όροφο και από χαμηλή πόρτα εισέρχεται κανείς στο εσωτερικό του κωδωνοστασίου, αλλά θα χρειαστή να περάσει 7 στοές σε κάθετη σχεδόν άνοδο για να φθάσει στον χώρο που είναι οι καμπάνες. Στον νότιο τοίχο του καμπαναριού στο ύψος της ταράτσας εντοιχίστηκε το 1836 μαρμάρινη πλάκα.

Τα κειμήλια της Μονής πρέπει να ήταν πολλά, πολύτιμα και σπουδαία.

Δυστυχώς όμως οι συνεχείς λεηλασίες της μονής από τον 15^ον αιώνα μέχρι και την πρόσφατη κατοχή της αφαίρεσαν τα περισσότερα.

Έξω από την μεγάλη αυλή με τους βοηθητικούς χώρους υπάρχει σειρά οικοδομημάτων τα οποία σήμερα αναστηλώνονται προσεκτικά για να χρησιμοποιηθούν άλλα για ξενώνες και άλλα για να επανέλθουν στην ίδια μορφή την οποία είχαν παλιά, αλλά για μουσειακούς λόγους.

Να σημειωθεί πως έξω από την μονή και κυρίως στο δυτικό χώρο της υπήρχαν παλαιότερα εν χρήσει ελαιοτριβείο, ανεμόμυλος, αποστακτήριο, φούρνοι, χαρκιδιό (σιδηρουργείο), σταύλοι, αχυρώνες και κελλιά των μοναχών. Επίσης στα ΝΔ υπάρχει νεκροταφείο στο διπλανό παρεκκλήσι του Τιμίου Σταυρού και μεταξύ αυτού και των άλλων οικοδομημάτων ηρώο για τους πεσόντες μοναχούς με ανάγλυφο έργο του γλύπτη Τζομπανάκη.   

Στα Β επίσης της Μόνης σε ύψωμα γνωστό σαν Κεφάλα βρέθηκε μικρό ιερό κορυφής του οποίου δυστυχώς η σύληση ήταν εκτεταμένη.